Metoda komunikacyjna

Metoda komunikacyjna jest wynalazkiem lat siedemdziesiątych na Zachodzie. Źródła tych innowacji upatrywane są w ewolucji wiedzy z zakresu teorii komunikacji w języku obcym, oraz w rozczarowaniu nauczycieli i metodyków dotychczasowymi metodami nauczania języków obcych, takich jak audio-lingwalna czy gramatyczno-tłumaczeniowa.

Do Polski metoda komunikacyjna dotarła o dekadę później, a spopularyzowała się w ciągu ostatnich 15 lat, dzięki powszechnie stosowanym podręcznikom do nauki języka angielskiego.

Język - jak ujmuje go metoda komunikacyjna - jest instrumentem komunikowania się, narzędziem interakcji, wzajemnego oddziaływania ludzi na siebie. Znajomość dźwięków, słownictwa, struktur, stanowi jedynie część wiedzy do posługiwania się językiem. Wymienione elementy wchodzą w skład kompetencji gramatycznej lub językowej. Znajomość reguł i słownictwa jest absolutnie podstawowa, ale nie wystarczająca. Niezbędna staje się również umiejętność odpowiedniego doboru słownictwa i reakcji, zależnie od sytuacji, miejsca czy osób uczestniczących w interakcji. Nauczanie języka obcego to nauczanie kompetencji komunikacyjnej.

Zwolennicy metody komunikacyjnej przyznają, że znajomość słownictwa i struktur gramatycznych języka jest ważna w nauczaniu języka obcego. Jednakże, jak twierdzą, znajomość stosowania struktur (tzw. usage) wcale nie gwarantuje swobody ich użycia (tzw. use). Kiedy komunikujemy się w języku obcym, nie wystarczy znajomość form językowych, zasad użycia czasów gramatycznych, ale umiejętność ich odpowiedniej modyfikacji, dostosowania do sytuacji, w jakiej się znajdujemy, i wykorzystania nowo poznanych konstrukcji do takich funkcji językowych jak: przekonywanie, odradzanie, obiecywanie itp. Wydaje się, że właśnie uczenie języka obcego metodą komunikacyjną pomaga uczącym się w osiągnięciu tego typu umiejętności.

Jedną z podstawowych zasad metody komunikacyjnej jest traktowanie języka obcego jako narzędzia komunikacji w klasie, a nie tylko przedmiotu uczenia. Większość poleceń, instrukcji wydawanych jest w języku nauczanym, co nie wyklucza jednakże sporadycznego użycia języka ojczystego do wytłumaczenia bardziej skomplikowanych partii materiału. Głównym celem nauczania jest biegła umiejętność porozumiewania się ucznia w środowisku obcojęzycznym, zatem kładzie się nacisk na rzeczywiste użycie języka, wprowadza się różne formy językowe. Osoba ucząca się języka nie może jedynie rozumieć pojedynczych zdań. Dlatego bardzo ważne jest przedstawianie i stosowanie języka w kontekście. Dobór materiału dokonywany jest ze względu na częstotliwość stosowanych form i na ich funkcje. Uczniowie są zachęcani do prób komunikacji już w toku pierwszych lekcji. Od początku też zwraca się uwagę na poprawną wymowę, akcent czy intonację. Rola nauczyciela polega przede wszystkim na doborze ciekawych, efektywnych materiałów, zachęcających do komunikacji i zwiększających motywację ucznia oraz na udzieleniu wszelkiej pomocy uczniowi w trakcie jego prób komunikowania się, ale nie na jego kontrolowaniu i częstym poprawianiu. Poprawność językowa oceniana jest nie w aspekcie teoretycznym, abstrakcyjnym, lecz w rzeczywistym kontekście użycia. Nauczanie komunikacji odbywa się głównie poprzez wspólne interakcje uczniów ze sobą lub z nauczycielem, dialogi czy gry językowe. Nauczanie gramatyki nie jest traktowane jako cel sam w sobie, lecz jako pomoc w szybszym przyswojeniu pewnych struktur i w umiejętności tworzenia własnych wypowiedzi.

Wielu przeciwników metody komunikacyjnej, jako jej główną niedoskonałość podaje to, że jej nadrzędnym celem jest umiejętność porozumiewania się, bez potrzeby poprawności językowej. Taki pogląd wydaje się jednak wynikać z nieznajomości podstawowych zasad charakteryzujących tę metodę. Wprawdzie jej celem jest uzyskanie przez ucznia umiejętności komunikacji, ale komunikacji w bardzo szerokim znaczeniu, tzn. zakłada się, że uczeń powinien być w stanie używać obcego języka odpowiednio do sytuacji i kontekstu, w jakim język ma być użyty. Aby to osiągnąć uczeń musi posiadać rozległą znajomość form językowych i ich funkcji. Nieprawdą jest zatem stwierdzenie, że metoda komunikacyjna pomija znaczenie gramatyki w nauczaniu języka obcego, skupiając się jedynie na wyuczeniu kilku podstawowych zwrotów potrzebnych do prostej komunikacji. Znajomość gramatyki jest w metodzie komunikacyjnej ważna, jednak istotne jest, aby była ona uczona nie jako cel sam w sobie, lecz jako środek, za pomocą którego wyrażamy pewne funkcje językowe.

Metoda komunikacyjna ujmuje uczenie się jako proces twórczy, w trakcie którego uczący się formułuje reguły funkcjonowania nowego dla siebie języka i według tych reguł tworzy zdania czy dłuższe wypowiedzi, których wcześniej nie spotkał. Nie jest więc biernym odtwórca napotkanych zdań, lecz aktywnym podmiotem wciąż uaktualniającym swój system reguł w miarę napływania nowych informacji. Zatem nauczyciel nie dyktuje uczniom reguł gramatycznych, ale stara się by materiał im dostarczony pozwolił im na samodzielne sformułowanie i zweryfikowanie tychże reguł. To uczeń ma być aktywny, a nauczyciel ma niejako usuną się w cień i tylko pomagać podsuwając odpowiednie przykłady, czy korygując dyskretnie tok myślenia podopiecznych. W takim ujęciu nauczania, bardzo ważne staje się przygotowanie przez nauczyciela odpowiednich materiałów przed lekcją. Tylko dobrze przemyślany dobór materiałów ułatwi uczniowi rozumowanie, formułowanie hipotez i weryfikowanie ich. Tak więc dla nauczyciela najtrudniejsza faza planowania lekcji to decyzja dotycząca wyboru materiałów i ich prezentacji. Dobrze dobrany materiał ogranicza do minimum ingerencję nauczyciela i pozwala na oddanie głosu uczniom. W związku z taką zmianą w widzeniu roli nauczyciela, teoretycy metody komunikacyjnej zastąpili słowo nauczyciel, takimi synonimami jak doradca organizator, animator.

Na czym polega metoda komunikacyjna?

1. Większość jednostki lekcyjnej jest przeznaczona na rozwijanie sprawności mówienia. Często ćwiczenie innych sprawności (przeczytanie tekstu, wysłuchanie nagrania) jest tylko przygotowaniem do ćwiczenia sprawności mówienia.

2. Większość ćwiczeń orientowanych na mówienie zakłada spontaniczne używanie języka. Zachęca się, by uczniowie byli kreatywni i wyrażali swe prawdziwe opinie, w których opierają się na tym co już wiedzą na temat języka.

3. W klasie używa się przede wszystkim języka nauczanego. Jednakże niekiedy w celu lepszego zrozumienia korzysta się z języka ojczystego, lecz odstępstwo od języka obcego jest traktowane wyjątkowo.

4. Ćwiczenia stosowane na lekcji koncentrują się na przekazaniu informacji, wyrażaniu znaczenia, a nie na formie językowej. Dopóki wypowiedzi uczniów są zrozumiałe dla odbiorcy, dopóty nauczyciel je akceptuje.

5. Nie ma świadomego tłumaczenia reguł gramatycznych, nie ćwiczy się dryli, nie stosuje tradycyjnych testów. Tylko wówczas, gdy następuje blok komunikacyjny spowodowany przez błędne użycie struktury, forma gramatyczna może zostać przybliżona uczniowi przez nauczyciela, jakkolwiek bez wykorzystania terminów metajęzykowych.

6. Błędy językowe, zwłaszcza gramatyczne nie są poprawiane przez nauczyciela. Jeżeli informacja semantyczna jest dla odbiorcy zrozumiała, błędy są ignorowane. Jeżeli zaś nie jest, wówczas nauczyciel bądź uczniowie poprawiają za pomocą tzw. ekspansji, czyli rozwinięcie wypowiedzi ucznia i użycie poprawnej formy.

7. W metodzie komunikacyjnej zmienia się tradycyjnie postrzegana rola nauczyciela. Nauczyciel jest pomocnikiem, którego rola polega na wyborze tematu, wyborze ćwiczeń do rozwijania sprawności mówienia, wspomagania i monitorowania procesu przyswajania języka obcego.

8. W związku ze zmianą roli nauczyciela, zajęcia w klasie są często przeprowadzane w parach i w małych grupach.

9. Typowe ćwiczenia komunikacyjne stosowane na lekcjach to takie, w których uczniowie muszą pokonać lukę informacyjną bądź rozwiązać podany przez nauczyciela problem.

10. Uczeń często korzysta ze strategii komunikacyjnych. Może on opisać to co chce powiedzieć, przekazać znaczenie słowa za pomocą gestów lub po prostu spytać o nie nauczyciela. Nauczyciel nie tylko akceptuje używanie przez uczniów strategii komunikacyjnych, ale również świadomie zachęca do ich stosowania.

Problemy związane ze stosowaniem metody komunikacyjnej

1. Fosylizacja błędów

Największym niebezpieczeństwem związanym z regularnym stosowaniem metody komunikacyjnej są błędy uczniów. Ponieważ niepoprawne a zrozumiałe dla rozmówcy formy językowe nie są korygowane, uczeń przyjmuje formę nieprawidłową za prawidłową. Wówczas dochodzi do tzw. fosylizacji błędów, których wyplenienie jest niezwykle trudne.

Drugą sprawą związaną z powstawaniem błędów jest fakt używania strategii komunikacyjnych, które polegają na obejściu użycia wymaganej formy co naturalnie przyczynia się do fosylizacji błędów. Jeżeli uczniowi uda się raz pokonać własną ignorancję poprzez użycie strategii komunikacyjnych, może on uwierzyć w ich skuteczność i tym samym nie zdać sobie trudu w odszukiwaniu właściwej formy.

Konsekwencje używania strategii komunikacyjnych i popełniania błędów mogą być nieprzyjemne. Ponieważ rozmówca musi zainwestować więcej wysiłku i czasu w odkodowanie przekazanej komunikacyjnie informacji, tolerancja rodzimych użytkowników języka na jego kaleczenie się przez uczących może być ograniczona.

2. Ograniczenia w stosowaniu metody komunikacyjnej ze względu na osobę nauczyciela

Problemem dla nauczyciela polskiego związanym ze stosowaniem metody komunikacyjnej może być wymóg doskonałej znajomości nauczanego języka. Ponieważ, jak wynika z metody, nauczyciel nie poprawia błędów uczniów, sam musi dostarczać bezbłędnych informacji, aby stanowić dobry model do naśladowania. Rola pomocnika sprawia, że powinien dostarczyć uczniowi odpowiednich zwrotów leksykalnych, których uczeń akurat chce użyć, a tym samym być zawsze przygotowanym do nieprzewidzianych pytań, które mogą być zadane w sytuacjach komunikacyjnych.

3. Ograniczenia w stosowaniu metody komunikacyjnej ze względu na kontekst, w którym odbywa się proces uczenia/nauczania

Metoda komunikacyjna nie jest odpowiednia dla wszystkich stylów uczenia się. Uczniowie, którzy lubią podejmować ryzyko językowe, używać nieznanych słów czy nie w pełni zrozumiałych struktur gramatycznych, ekstrawertycy uwielbiający konwersacje, ćwiczenia w mówieniu i słuchaniu czują się świetnie nauczani metodą komunikacyjną.

Metoda komunikacyjna nie jest dobra dla wszystkich ze względu na wiek uczniów. Młodsi uczniowie, nie posiadający zahamowań, lubią się bawić i grać na lekcji. Dla nich gry komunikacyjne i zabawy językowe są interesujące, a przez to lekcje są ciekawe i postrzegane przez nich jako efektywne. Bardziej krytyczni, starsi uczniowie, mogą ćwiczenia komunikacyjne w parach traktować jako nieprzemęczanie się nauczyciela, zaś zabawy komunikacyjne jako stratę czasu.

Stosowanie metody komunikacyjnej w jej czystej formie najlepiej sprawdza się przy dużej liczbie godzin języka w tygodniu, a więc przy intensywnym nauczaniu.

Mała liczba uczniów na zajęciach jest najodpowiedniejsza przy nauczaniu metodą komunikacyjną.

Większość polskich uczelni wyższych nadal stosuje tradycyjne testy leksykalno-gramatyczne. Dopóki egzaminy maturalne bądź wstępne będą tradycyjnie testowały kompetencję językową ucznia, dopóty nauczanie języka obcego metoda komunikacyjną nie będzie przydatne dla ucznia pragnącego przystąpić do egzaminu.

4. Trudności z wyborem ćwiczeń komunikacyjnych

Istnieje trudność doboru ćwiczeń komunikacyjnych przez nauczyciela do poziomu swoich uczniów. Jednakże większość atrakcyjnych ćwiczeń komunikacyjnych zakłada zaawansowana poziom językowy uczniów.

Czynniki przemawiające za stosowaniem metody komunikacyjnej

1. Ograniczenia metody tradycyjnej, opartej na nauczaniu kodu językowego; trudno jest uczyć w sposób linearny oderwanych od siebie struktur językowych i następnie składać je, gdy mają być użyte w żywym języku; cały system języka obcego jest niezmiernie skomplikowany - z tego powodu jest zbyt trudny, aby nauczyć się go wyłącznie z opisu reguł gramatycznych; istnieje problem z wykorzystaniem wiadomości nauczonych w klasie w warunkach autentycznego wykorzystania języka.

2. Replikowanie warunków naturalnych w klasie; metoda komunikacyjna umożliwia kontakt z różnymi użytkownikami języka obcego; oprócz słyszenia własnych kolegów mówiących w języku obcym w trakcie ćwiczeń w parach i grupach, uczeń słucha nagranych taśm, audycji telewizyjnych czy radiowych; ma wówczas usłyszenia różnych akcentów, głosów czy dialektów językowych, a zatem poszerzenia swojej wiedzy o nauczanym języku; metoda komunikacyjna wykorzystuje autentyczne materiały jako pomoce dydaktyczne; dzięki temu uczniowie już w klasie są przygotowywani do odbierania informacji, z którymi mogą się spotkać w autentycznej sytuacji.

Osoba nauczana metodą komunikacyjną nawet po rocznym/dwuletnim nauczaniu języka, nie będzie się brała zabrać głosu w tym języku i umiejętnie uzyska/przekaże zamierzona informacje, gdy znajdzie się w towarzystwie rodzimego użytkownika języka.

3. Atrakcyjność zajęć

Nauczyciel może odtworzyć w klasie sytuacje, które nawiązują do prawdziwych sytuacji komunikacyjnych. Zaproszenie na lekcję gościa, dla którego język nauczany jest językiem ojczystym jest zaś dla ucznia doskonałą okazją do zweryfikowania jego znajomości języka i obcej kultury; w ćwiczeniach komunikacyjnych nauczyciel wykorzystuje tematy z życia uczniów, co może stanowić przygotowanie uczniów do słownych interakcji w warunkach naturalnych. Coraz częściej nauczyciele języków obcych stosują na swoich lekcjach wykłady, które tematycznie łączą się z nauką języka obcego. Prezentacja nauczyciela opiera się o pomoce wizualne, takie jak diagramy, obrazki, wykresy, nauczyciel mówi wolniej i wyraźniej, a zadania do wykonania dla uczniów są realne pod względem poziomu trudności języka. Ponieważ celem wykładów tematycznych jest wzmocnienie nauki języka oraz wiedzy ogólnej ucznia, wybór tematów wykładów powinien być motywujący i najlepiej go wcześniej uzgadniać z uczniami.